|
|
In nova fert animus mutatas dicere formas corpora;
di, coeptis (nam vos mutastis et illas) adspirate
meis primaque ab origine mundi ad
mea perpetuum deducite tempora carmen!
Ante mare et terras et quod tegit
omnia caelum 5 unus
erat toto naturae vultus in orbe, quem
dixere chaos: rudis indigestaque moles nec
quicquam nisi pondus iners congestaque eodem non
bene iunctarum discordia semina rerum. nullus
adhuc mundo praebebat lumina Titan,
10 nec
nova crescendo reparabat cornua Phoebe, nec circumfuso pendebat in
aere tellus ponderibus librata suis,
nec bracchia longo margine terrarum porrexerat
Amphitrite; utque erat et tellus illic
et pontus et aer,
15 sic erat instabilis tellus,
innabilis unda, lucis
egens aer; nulli sua forma manebat, obstabatque
aliis aliud, quia corpore in uno frigida
pugnabant calidis, umentia siccis, mollia
cum duris, sine pondere, habentia pondus. 20
Hanc deus et melior litem natura
diremit. nam
caelo terras et terris abscidit undas et liquidum spisso secrevit
ab aere caelum. quae postquam evolvit
caecoque exemit acervo, dissociata locis concordi
pace ligavit:
25 ignea convexi vis et sine
pondere caeli emicuit summaque locum sibi
fecit in arce; proximus
est aer illi levitate locoque; densior
his tellus elementaque grandia traxit et
pressa est gravitate sua; circumfluus umor
30 ultima
possedit solidumque coercuit orbem.
Sic ubi dispositam quisquis fuit ille
deorum congeriem
secuit sectamque in membra coegit, principio
terram, ne non aequalis ab omni parte
foret, magni speciem glomeravit in orbis.
35 tum
freta diffundi rapidisque tumescere ventis iussit
et ambitae circumdare litora terrae; addidit
et fontes et stagna inmensa lacusque fluminaque
obliquis cinxit declivia ripis, quae, diversa locis, partim
sorbentur ab ipsa,
40 in mare perveniunt partim
campoque recepta liberioris
aquae pro ripis litora pulsant. iussit et extendi campos,
subsidere valles, fronde
tegi silvas, lapidosos surgere montes, utque
duae dextra caelum totidemque sinistra
45 parte
secant zonae, quinta est ardentior illis, sic
onus inclusum numero distinxit eodem cura
dei, totidemque plagae tellure premuntur. quarum
quae media est, non est habitabilis aestu; nix
tegit alta duas; totidem inter utramque locavit 50 temperiemque
dedit mixta cum frigore flamma.
Inminet his aer, qui, quanto est
pondere terrae pondus
aquae levius, tanto est onerosior igni. illic et nebulas, illic
consistere nubes iussit
et humanas motura tonitrua mentes
55 et
cum fulminibus facientes fulgura ventos.
His quoque non passim mundi fabricator
habendum aera
permisit; vix nunc obsistitur illis, cum
sua quisque regat diverso flamina tractu, quin
lanient mundum; tanta est discordia fratrum.
60 Eurus
ad Auroram Nabataeaque regna recessit Persidaque
et radiis iuga subdita matutinis; vesper
et occiduo quae litora sole tepescunt, proxima
sunt Zephyro; Scythiam septemque triones horrifer
invasit Boreas; contraria tellus
65 nubibus
adsiduis pluviaque madescit ab Austro. haec
super inposuit liquidum et gravitate carentem aethera
nec quicquam terrenae faecis habentem.
Vix ita limitibus dissaepserat omnia
certis, cum,
quae pressa diu fuerant caligine caeca,
70 sidera
coeperunt toto effervescere caelo; neu
regio foret ulla suis animalibus orba, astra
tenent caeleste solum formaeque deorum, cesserunt
nitidis habitandae piscibus undae, terra
feras cepit, volucres agitabilis aer.
75
Sanctius his animal mentisque capacius
altae deerat adhuc et quod
dominari in cetera posset: natus homo est, sive hunc
divino semine fecit ille opifex rerum, mundi
melioris origo, sive recens tellus
seductaque nuper ab alto
80 aethere cognati retinebat
semina caeli. quam satus Iapeto, mixtam
pluvialibus undis, finxit in effigiem
moderantum cuncta deorum, pronaque
cum spectent animalia cetera terram, os
homini sublime dedit caelumque videre
85 iussit
et erectos ad sidera tollere vultus: sic,
modo quae fuerat rudis et sine imagine, tellus induit
ignotas hominum conversa figuras.
Aurea prima sata est aetas, quae
vindice nullo, sponte
sua, sine lege fidem rectumque colebat.
90 poena
metusque aberant, nec verba minantia fixo aere
legebantur, nec supplex turba timebat iudicis
ora sui, sed erant sine vindice tuti. nondum
caesa suis, peregrinum ut viseret orbem, montibus
in liquidas pinus descenderat undas,
95 nullaque
mortales praeter sua litora norant; nondum
praecipites cingebant oppida fossae; non
tuba derecti, non aeris cornua flexi, non
galeae, non ensis erat: sine militis usu mollia
securae peragebant otia gentes.
100 ipsa
quoque inmunis rastroque intacta nec ullis saucia
vomeribus per se dabat omnia tellus, contentique
cibis nullo cogente creatis arbuteos
fetus montanaque fraga legebant cornaque
et in duris haerentia mora rubetis
105 et
quae deciderant patula Iovis arbore glandes. ver
erat aeternum, placidique tepentibus auris mulcebant
zephyri natos sine semine flores; mox
etiam fruges tellus inarata ferebat, nec
renovatus ager gravidis canebat aristis;
110 flumina
iam lactis, iam flumina nectaris ibant, flavaque
de viridi stillabant ilice mella.
Postquam Saturno tenebrosa in Tartara
misso sub
Iove mundus erat, subiit argentea proles, auro
deterior, fulvo pretiosior aere.
115 Iuppiter
antiqui contraxit tempora veris perque
hiemes aestusque et inaequalis autumnos et breve ver spatiis exegit
quattuor annum. tum primum siccis aer
fervoribus ustus canduit, et ventis glacies
adstricta pependit;
120 tum primum subiere domos;
domus antra fuerunt et densi frutices et
vinctae cortice virgae. semina
tum primum longis Cerealia sulcis obruta
sunt, pressique iugo gemuere iuvenci.
Tertia post illam successit aenea
proles,
125 saevior
ingeniis et ad horrida promptior arma, non
scelerata tamen; de duro est ultima ferro. protinus inrupit venae
peioris in aevum omne
nefas: fugere pudor verumque fidesque; in
quorum subiere locum fraudesque dolusque
130 insidiaeque
et vis et amor sceleratus habendi. vela
dabant ventis nec adhuc bene noverat illos navita, quaeque prius
steterant in montibus altis, fluctibus
ignotis insultavere carinae, communemque
prius ceu lumina solis et auras
135 cautus
humum longo signavit limite mensor. nec
tantum segetes alimentaque debita dives poscebatur
humus, sed itum est in viscera terrae, quasque
recondiderat Stygiisque admoverat umbris, effodiuntur
opes, inritamenta malorum.
140 iamque
nocens ferrum ferroque nocentius aurum prodierat, prodit bellum,
quod pugnat utroque, sanguineaque
manu crepitantia concutit arma. vivitur ex rapto: non
hospes ab hospite tutus, non
socer a genero, fratrum quoque gratia rara est; 145 inminet
exitio vir coniugis, illa mariti, lurida
terribiles miscent aconita novercae, filius
ante diem patrios inquirit in annos: victa
iacet pietas, et virgo caede madentis ultima
caelestum terras Astraea reliquit.
150
Neve foret terris securior arduus
aether, adfectasse
ferunt regnum caeleste gigantas altaque
congestos struxisse ad sidera montis. tum pater omnipotens misso
perfregit Olympum fulmine et excussit subiecto Pelion Ossae.
155 obruta
mole sua cum corpora dira iacerent, perfusam multo natorum
sanguine Terram immaduisse ferunt
calidumque animasse cruorem et,
ne nulla suae stirpis monimenta manerent, in
faciem vertisse hominum; sed et illa propago
160 contemptrix
superum saevaeque avidissima caedis et
violenta fuit: scires e sanguine natos.
Quae pater ut summa vidit
Saturnius arce, ingemit
et facto nondum vulgata recenti foeda
Lycaoniae referens convivia mensae
165 ingentes
animo et dignas Iove concipit iras conciliumque
vocat: tenuit mora nulla vocatos.
Est via sublimis, caelo manifesta
sereno; lactea
nomen habet, candore notabilis ipso. hac
iter est superis ad magni tecta Tonantis
170 regalemque
domum: dextra laevaque deorum atria
nobilium valvis celebrantur apertis. plebs
habitat diversa locis: hac parte potentes caelicolae
clarique suos posuere penates; hic
locus est, quem, si verbis audacia detur,
175 haud timeam magni dixisse
Palatia caeli.
Ergo
ubi marmoreo superi sedere recessu, celsior
ipse loco sceptroque innixus eburno terrificam
capitis concussit terque quaterque caesariem,
cum qua terram, mare, sidera movit. 180 talibus
inde modis ora indignantia solvit: 'non
ego pro mundi regno magis anxius illa tempestate
fui, qua centum quisque parabat inicere
anguipedum captivo bracchia caelo. nam
quamquam ferus hostis erat, tamen illud ab uno 185 corpore
et ex una pendebat origine bellum; nunc
mihi qua totum Nereus circumsonat orbem, perdendum
est mortale genus: per flumina iuro infera
sub terras Stygio labentia luco! cuncta
prius temptanda, sed inmedicabile curae
190 ense
recidendum, ne pars sincera trahatur. sunt
mihi semidei, sunt, rustica numina, nymphae faunique
satyrique et monticolae silvani; quos
quoniam caeli nondum dignamur honore, quas
dedimus, certe terras habitare sinamus.
195 an
satis, o superi, tutos fore creditis illos, cum
mihi, qui fulmen, qui vos habeoque regoque, struxerit insidias notus
feritate Lycaon?'
Confremuere
omnes studiisque ardentibus ausum talia
deposcunt: sic, cum manus inpia saevit
200 sanguine
Caesareo Romanum exstinguere nomen, attonitum tantae subito
terrore ruinae humanum genus est totusque
perhorruit orbis; nec
tibi grata minus pietas, Auguste, tuorum quam
fuit illa Iovi. qui postquam voce manuque
205 murmura conpressit, tenuere
silentia cuncti. substitit ut clamor pressus
gravitate regentis, Iuppiter hoc iterum sermone
silentia rupit: 'ille quidem poenas (curam
hanc dimittite!) solvit; quod
tamen admissum, quae sit vindicta, docebo.
210 contigerat
nostras infamia temporis aures; quam
cupiens falsam summo delabor Olympo et
deus humana lustro sub imagine terras. longa
mora est, quantum noxae sit ubique repertum, enumerare:
minor fuit ipsa infamia vero.
215 Maenala
transieram latebris horrenda ferarum et
cum Cyllene gelidi pineta Lycaei: Arcadis
hinc sedes et inhospita tecta tyranni ingredior,
traherent cum sera crepuscula noctem. signa
dedi venisse deum, vulgusque precari
220 coeperat:
inridet primo pia vota Lycaon, mox
ait "experiar deus hic discrimine aperto an sit mortalis: nec erit
dubitabile verum." nocte
gravem somno necopina perdere morte comparat: haec illi placet
experientia veri;
225 nec
contentus eo, missi de gente Molossa obsidis
unius iugulum mucrone resolvit atque
ita semineces partim ferventibus artus mollit
aquis, partim subiecto torruit igni. quod
simul inposuit mensis, ego vindice flamma
230 in
domino dignos everti tecta penates; territus
ipse fugit nactusque silentia ruris exululat
frustraque loqui conatur: ab ipso colligit
os rabiem solitaeque cupidine caedis vertitur in pecudes et nunc
quoque sanguine gaudet.
235 in villos abeunt vestes, in
crura lacerti: fit lupus et veteris servat
vestigia formae; canities eadem est, eadem
violentia vultus, idem oculi lucent, eadem
feritatis imago est. occidit
una domus, sed non domus una perire
240 digna
fuit: qua terra patet, fera regnat Erinys. in
facinus iurasse putes! dent ocius omnes, quas
meruere pati, (sic stat sententia) poenas.'
Dicta Iovis pars voce probant
stimulosque frementi adiciunt,
alii partes adsensibus inplent.
245 est
tamen humani generis iactura dolori omnibus,
et quae sit terrae mortalibus orbae forma
futura rogant, quis sit laturus in aras tura,
ferisne paret populandas tradere terras. talia
quaerentes (sibi enim fore cetera curae)
250 rex superum trepidare vetat
subolemque priori dissimilem populo promittit
origine mira.
Iamque erat in totas sparsurus fulmina
terras; sed timuit, ne forte sacer
tot ab ignibus aether conciperet flammas
longusque ardesceret axis:
255 esse quoque in fatis
reminiscitur, adfore tempus, quo
mare, quo tellus correptaque regia caeli ardeat et mundi moles
obsessa laboret. tela
reponuntur manibus fabricata cyclopum; poena
placet diversa, genus mortale sub undis
260 perdere
et ex omni nimbos demittere caelo.
Protinus Aeoliis Aquilonem
claudit in antris et
quaecumque fugant inductas flamina nubes emittitque Notum. madidis
Notus evolat alis, terribilem picea tectus
caligine vultum;
265 barba gravis nimbis, canis
fluit unda capillis; fronte sedent nebulae,
rorant pennaeque sinusque. utque manu lata pendentia
nubila pressit, fit fragor: hinc densi
funduntur ab aethere nimbi; nuntia
Iunonis varios induta colores 270 concipit
Iris aquas alimentaque nubibus adfert. sternuntur
segetes et deplorata coloni vota iacent, longique perit
labor inritus anni.
Nec
caelo contenta suo est Iovis ira, sed illum caeruleus frater iuvat auxiliaribus undis.
275 convocat
hic amnes: qui postquam tecta tyranni intravere
sui, 'non est hortamine longo nunc'
ait 'utendum; vires effundite vestras: sic
opus est! aperite domos ac mole remota fluminibus
vestris totas inmittite habenas!'
280 iusserat; hi redeunt ac
fontibus ora relaxant et defrenato volvuntur in
aequora cursu.
Ipse tridente suo terram percussit, at
illa intremuit
motuque vias patefecit aquarum. exspatiata
ruunt per apertos flumina campos
285 cumque
satis arbusta simul pecudesque virosque tectaque
cumque suis rapiunt penetralia sacris. si
qua domus mansit potuitque resistere tanto indeiecta
malo, culmen tamen altior huius unda
tegit, pressaeque latent sub gurgite turres. 290 iamque
mare et tellus nullum discrimen habebant: omnia
pontus erat, derant quoque litora ponto.
Occupat hic collem, cumba sedet
alter adunca et
ducit remos illic, ubi nuper arabat: ille
supra segetes aut mersae culmina villae 295 navigat, hic summa piscem
deprendit in ulmo. figitur
in viridi, si fors tulit, ancora prato, aut
subiecta terunt curvae vineta carinae; et,
modo qua graciles gramen carpsere capellae, nunc
ibi deformes ponunt sua corpora phocae. 300 mirantur
sub aqua lucos urbesque domosque Nereides, silvasque tenent
delphines et altis incursant
ramis agitataque robora pulsant. nat lupus inter oves,
fulvos vehit unda leones, unda vehit tigres; nec
vires fulminis apro,
305 crura
nec ablato prosunt velocia cervo, quaesitisque diu terris,
ubi sistere possit, in mare lassatis volucris
vaga decidit alis. obruerat
tumulos inmensa licentia ponti, pulsabantque
novi montana cacumina fluctus.
310 maxima
pars unda rapitur; quibus unda pepercit, illos
longa domant inopi ieiunia victu.
Separat Aonios Oetaeis Phocis ab
arvis, terra
ferax, dum terra fuit, sed tempore in illo pars maris et latus subitarum campus aquarum.
315 mons
ibi verticibus petit arduus astra duobus, nomine
Parnasos, superantque cacumina nubes. hic
ubi Deucalion (nam cetera texerat aequor) cum
consorte tori parva rate vectus adhaesit, Corycidas
nymphas et numina montis adorant
320 fatidicamque
Themin, quae tunc oracla tenebat: non
illo melior quisquam nec amantior aequi vir
fuit aut illa metuentior ulla deorum. Iuppiter ut liquidis
stagnare paludibus orbem et
superesse virum de tot modo milibus unum, 325 et
superesse vidit de tot modo milibus unam, innocuos
ambo, cultores numinis ambo, nubila
disiecit nimbisque aquilone remotis et
caelo terras ostendit et aethera terris. nec
maris ira manet, positoque tricuspide telo 330 mulcet
aquas rector pelagi supraque profundum exstantem
atque umeros innato murice tectum caeruleum
Tritona vocat conchaeque sonanti inspirare
iubet fluctusque et flumina signo iam
revocare dato: cava bucina sumitur illi, 335 tortilis
in latum quae turbine crescit ab imo, bucina,
quae medio concepit ubi aera ponto, litora
voce replet sub utroque iacentia Phoebo; tum
quoque, ut ora dei madida rorantia barba contigit
et cecinit iussos inflata receptus,
340 omnibus
audita est telluris et aequoris undis, et
quibus est undis audita, coercuit omnes. iam
mare litus habet, plenos capit alveus amnes, flumina subsidunt collesque
exire videntur; surgit
humus, crescunt sola decrescentibus undis, 345 postque
diem longam nudata cacumina silvae ostendunt limumque tenent
in fronde relictum
Redditus orbis erat; quem postquam
vidit inanem et
desolatas agere alta silentia terras, Deucalion
lacrimis ita Pyrrham adfatur obortis:
350 'o
soror, o coniunx, o femina sola superstes, quam commune mihi genus et
patruelis origo, deinde
torus iunxit, nunc ipsa pericula iungunt, terrarum,
quascumque vident occasus et ortus, nos
duo turba sumus; possedit cetera pontus.
355 haec
quoque adhuc vitae non est fiducia nostrae certa
satis; terrent etiamnum nubila mentem. quis
tibi, si sine me fatis erepta fuisses, nunc
animus, miseranda, foret? quo sola timorem ferre
modo posses? quo consolante doleres!
360 namque
ego (crede mihi), si te quoque pontus haberet, te
sequerer, coniunx, et me quoque pontus haberet. o
utinam possim populos reparare paternis artibus
atque animas formatae infundere terrae! nunc
genus in nobis restat mortale duobus.
365 sic
visum superis: hominumque exempla manemus.' dixerat, et flebant:
placuit caeleste precari numen et auxilium per
sacras quaerere sortes. nulla
mora est: adeunt pariter Cephesidas undas, ut
nondum liquidas, sic iam vada nota secantes. 370 inde
ubi libatos inroravere liquores vestibus
et capiti, flectunt vestigia sanctae ad
delubra deae, quorum fastigia turpi pallebant
musco stabantque sine ignibus arae. ut
templi tetigere gradus, procumbit uterque 375 pronus
humi gelidoque pavens dedit oscula saxo atque
ita 'si precibus' dixerunt 'numina iustis victa
remollescunt, si flectitur ira deorum, dic, Themi, qua generis
damnum reparabile nostri arte sit, et mersis fer opem, mitissima, rebus!'
380
Mota dea est sortemque dedit:
'discedite templo et
velate caput cinctasque resolvite vestes ossaque
post tergum magnae iactate parentis!' obstupuere
diu: rumpitque silentia voce Pyrrha
prior iussisque deae parere recusat,
385 detque
sibi veniam pavido rogat ore pavetque laedere
iactatis maternas ossibus umbras. interea
repetunt caecis obscura latebris verba
datae sortis secum inter seque volutant. inde Promethides placidis
Epimethida dictis
390 mulcet et 'aut fallax' ait
'est sollertia nobis, aut
(pia sunt nullumque nefas oracula suadent!) magna
parens terra est: lapides in corpore terrae ossa
reor dici; iacere hos post terga iubemur.'
Coniugis augurio quamquam Titania mota
est, 395 spes
tamen in dubio est: adeo caelestibus ambo diffidunt
monitis; sed quid temptare nocebit? descendunt:
velantque caput tunicasque recingunt et
iussos lapides sua post vestigia mittunt. saxa
(quis hoc credat, nisi sit pro teste vetustas?) 400 ponere
duritiem coepere suumque rigorem mollirique
mora mollitaque ducere formam. mox ubi creverunt naturaque
mitior illis contigit,
ut quaedam, sic non manifesta videri forma
potest hominis, sed uti de marmore coepta 405 non
exacta satis rudibusque simillima signis, quae
tamen ex illis aliquo pars umida suco et terrena fuit, versa est
in corporis usum; quod solidum est flectique
nequit, mutatur in ossa, quae modo vena fuit, sub
eodem nomine mansit,
410 inque brevi spatio
superorum numine saxa missa viri manibus faciem
traxere virorum et
de femineo reparata est femina iactu. inde
genus durum sumus experiensque laborum et
documenta damus qua simus origine nati.
415
Cetera diversis tellus animalia formis sponte
sua peperit, postquam vetus umor ab igne percaluit
solis, caenumque udaeque paludes intumuere
aestu, fecundaque semina rerum vivaci
nutrita solo ceu matris in alvo
420 creverunt
faciemque aliquam cepere morando. sic
ubi deseruit madidos septemfluus agros Nilus
et antiquo sua flumina reddidit alveo aetherioque
recens exarsit sidere limus, plurima
cultores versis animalia glaebis
425 inveniunt et in his quaedam
modo coepta per ipsum nascendi
spatium, quaedam inperfecta suisque trunca vident numeris, et
eodem in corpore saepe altera pars vivit, rudis
est pars altera tellus. quippe
ubi temperiem sumpsere umorque calorque, 430 concipiunt, et ab his
oriuntur cuncta duobus, cumque
sit ignis aquae pugnax, vapor umidus omnes res creat, et discors
concordia fetibus apta est. ergo
ubi diluvio tellus lutulenta recenti solibus
aetheriis altoque recanduit aestu,
435 edidit
innumeras species; partimque figuras rettulit
antiquas, partim nova monstra creavit.
Illa quidem nollet, sed te quoque,
maxime Python, tum
genuit, populisque novis, incognita serpens, terror
eras: tantum spatii de monte tenebas.
440 hunc
deus arcitenens, numquam letalibus armis ante
nisi in dammis capreisque fugacibus usus, mille
gravem telis exhausta paene pharetra perdidit
effuso per vulnera nigra veneno. neve operis famam posset
delere vetustas,
445 instituit
sacros celebri certamine ludos, Pythia
de domitae serpentis nomine dictos. hic
iuvenum quicumque manu pedibusve rotave vicerat, aesculeae capiebat
frondis honorem. nondum laurus erat,
longoque decentia crine
450 tempora cingebat de
qualibet arbore Phoebus.
Primus amor Phoebi Daphne Peneia, quem
non fors ignara dedit, sed
saeva Cupidinis ira, Delius
hunc nuper, victa serpente superbus, viderat adducto flectentem
cornua nervo
455 'quid'
que 'tibi, lascive puer, cum fortibus armis?' dixerat:
'ista decent umeros gestamina nostros, qui
dare certa ferae, dare vulnera possumus hosti, qui
modo pestifero tot iugera ventre prementem stravimus
innumeris tumidum Pythona sagittis. 460 tu
face nescio quos esto contentus amores inritare
tua, nec laudes adsere nostras!' filius huic Veneris 'figat
tuus omnia, Phoebe, te
meus arcus' ait; 'quantoque animalia cedunt cuncta
deo, tanto minor est tua gloria nostra.'
465 dixit et eliso percussis
aere pennis inpiger
umbrosa Parnasi constitit arce eque
sagittifera prompsit duo tela pharetra diversorum operum: fugat
hoc, facit illud amorem; quod facit, auratum est et
cuspide fulget acuta,
470 quod fugat, obtusum est et
habet sub harundine plumbum. hoc deus in nympha Peneide
fixit, at illo laesit Apollineas traiecta
per ossa medullas; protinus alter amat, fugit
altera nomen amantis silvarum latebris
captivarumque ferarum
475 exuviis gaudens innuptaeque
aemula Phoebes: vitta coercebat positos
sine lege capillos. multi
illam petiere, illa aversata petentes inpatiens
expersque viri nemora avia lustrat nec,
quid Hymen, quid Amor, quid sint conubia curat. 480 saepe
pater dixit: 'generum mihi, filia, debes,' saepe
pater dixit: 'debes mihi, nata, nepotes'; illa
velut crimen taedas exosa iugales pulchra
verecundo suffuderat ora rubore inque
patris blandis haerens cervice lacertis
485 'da
mihi perpetua, genitor carissime,' dixit 'virginitate
frui! dedit hoc pater ante Dianae.' ille
quidem obsequitur, sed te decor iste quod optas esse
vetat, votoque tuo tua forma repugnat: Phoebus amat visaeque cupit
conubia Daphnes,
490 quodque cupit, sperat,
suaque illum oracula fallunt, utque leves stipulae
demptis adolentur aristis, ut facibus saepes ardent,
quas forte viator vel nimis admovit vel iam
sub luce reliquit, sic deus in flammas abiit,
sic pectore toto
495 uritur et sterilem sperando
nutrit amorem. spectat
inornatos collo pendere capillos et
'quid, si comantur?' ait. videt igne micantes sideribus
similes oculos, videt oscula, quae non est
vidisse satis; laudat digitosque manusque
500 bracchiaque
et nudos media plus parte lacertos; si
qua latent, meliora putat. fugit ocior aura illa
levi neque ad haec revocantis verba resistit: 'nympha,
precor, Penei, mane! non insequor hostis; nympha,
mane! sic agna lupum, sic cerva leonem, 505 sic
aquilam penna fugiunt trepidante columbae, hostes
quaeque suos: amor est mihi causa sequendi! me
miserum! ne prona cadas indignave laedi crura
notent sentes et sim tibi causa doloris! aspera,
qua properas, loca sunt: moderatius, oro, 510 curre
fugamque inhibe, moderatius insequar ipse. cui
placeas, inquire tamen: non incola montis, non
ego sum pastor, non hic armenta gregesque horridus
observo. nescis, temeraria, nescis, quem
fugias, ideoque fugis: mihi Delphica tellus 515 et
Claros et Tenedos Patareaque regia servit; Iuppiter
est genitor; per me, quod eritque fuitque estque,
patet; per me concordant carmina nervis. certa
quidem nostra est, nostra tamen una sagitta certior,
in vacuo quae vulnera pectore fecit!
520 inventum
medicina meum est, opiferque per orbem dicor,
et herbarum subiecta potentia nobis. ei
mihi, quod nullis amor est sanabilis herbis nec
prosunt domino, quae prosunt omnibus, artes!'
Plura locuturum timido Peneia cursu
525 fugit
cumque ipso verba inperfecta reliquit, tum
quoque visa decens; nudabant corpora venti, obviaque
adversas vibrabant flamina vestes, et
levis inpulsos retro dabat aura capillos, auctaque
forma fuga est. sed enim non sustinet ultra 530 perdere
blanditias iuvenis deus, utque monebat ipse
Amor, admisso sequitur vestigia passu. ut
canis in vacuo leporem cum Gallicus arvo vidit,
et hic praedam pedibus petit, ille salutem; alter
inhaesuro similis iam iamque tenere
535 sperat
et extento stringit vestigia rostro, alter
in ambiguo est, an sit conprensus, et ipsis morsibus
eripitur tangentiaque ora relinquit: sic
deus et virgo est hic spe celer, illa timore. qui
tamen insequitur pennis adiutus Amoris,
540 ocior
est requiemque negat tergoque fugacis inminet
et crinem sparsum cervicibus adflat. viribus
absumptis expalluit illa citaeque victa
labore fugae spectans Peneidas undas 'fer,
pater,' inquit 'opem! si flumina numen habetis, 545 qua
nimium placui, mutando perde figuram!' [quae
facit ut laedar mutando perde figuram.] vix
prece finita torpor gravis occupat artus, mollia
cinguntur tenui praecordia libro, in
frondem crines, in ramos bracchia crescunt, 550 pes
modo tam velox pigris radicibus haeret, ora
cacumen habet: remanet nitor unus in illa.
Hanc quoque Phoebus amat positaque in
stipite dextra sentit
adhuc trepidare novo sub cortice pectus conplexusque
suis ramos ut membra lacertis
555 oscula
dat ligno; refugit tamen oscula lignum. cui
deus 'at, quoniam coniunx mea non potes esse, arbor
eris certe' dixit 'mea! semper habebunt te
coma, te citharae, te nostrae, laure, pharetrae; tu
ducibus Latiis aderis, cum laeta Triumphum 560 vox
canet et visent longas Capitolia pompas; postibus
Augustis eadem fidissima custos ante
fores stabis mediamque tuebere quercum, utque
meum intonsis caput est iuvenale capillis, tu
quoque perpetuos semper gere frondis honores!' 565 finierat
Paean: factis modo laurea ramis adnuit
utque caput visa est agitasse cacumen.
Est nemus Haemoniae, praerupta quod
undique claudit silva:
vocant Tempe; per quae Peneos ab imo effusus
Pindo spumosis volvitur undis
570 deiectuque
gravi tenues agitantia fumos nubila
conducit summisque adspergine silvis inpluit
et sonitu plus quam vicina fatigat: haec
domus, haec sedes, haec sunt penetralia magni amnis,
in his residens facto de cautibus antro,
575 undis
iura dabat nymphisque colentibus undas. conveniunt
illuc popularia flumina primum, nescia,
gratentur consolenturne parentem, populifer
Sperchios et inrequietus Enipeus Apidanosque
senex lenisque Amphrysos et Aeas,
580 moxque
amnes alii, qui, qua tulit inpetus illos, in
mare deducunt fessas erroribus undas. Inachus
unus abest imoque reconditus antro fletibus
auget aquas natamque miserrimus Io luget
ut amissam: nescit, vitane fruatur
585 an
sit apud manes; sed quam non invenit usquam, esse
putat nusquam atque animo peiora veretur.
Viderat a patrio redeuntem Iuppiter
illam flumine
et 'o virgo Iove digna tuoque beatum nescio
quem factura toro, pete' dixerat 'umbras 590 altorum
nemorum' (et nemorum monstraverat umbras) 'dum
calet, et medio sol est altissimus orbe! quodsi
sola times latebras intrare ferarum, praeside
tuta deo nemorum secreta subibis, nec
de plebe deo, sed qui caelestia magna
595 sceptra
manu teneo, sed qui vaga fulmina mitto. ne
fuge me!' fugiebat enim. iam pascua Lernae consitaque
arboribus Lyrcea reliquerat arva, cum
deus inducta latas caligine terras occuluit
tenuitque fugam rapuitque pudorem.
600
Interea medios Iuno despexit in Argos et
noctis faciem nebulas fecisse volucres sub
nitido mirata die, non fluminis illas esse,
nec umenti sensit tellure remitti; atque
suus coniunx ubi sit circumspicit, ut quae 605 deprensi
totiens iam nosset furta mariti. quem
postquam caelo non repperit, 'aut ego fallor aut
ego laedor' ait delapsaque ab aethere summo constitit
in terris nebulasque recedere iussit. coniugis
adventum praesenserat inque nitentem 610 Inachidos
vultus mutaverat ille iuvencam; bos
quoque formosa est. speciem Saturnia vaccae, quamquam
invita, probat nec non, et cuius et unde quove
sit armento, veri quasi nescia quaerit. Iuppiter
e terra genitam mentitur, ut auctor
615 desinat
inquiri: petit hanc Saturnia munus. quid
faciat? crudele suos addicere amores, non
dare suspectum est: Pudor est, qui suadeat illinc, hinc
dissuadet Amor. victus Pudor esset Amore, sed
leve si munus sociae generisque torique
620 vacca
negaretur, poterat non vacca videri!
Paelice donata non protinus exuit
omnem diva
metum timuitque Iovem et fuit anxia furti, donec
Arestoridae servandam tradidit Argo. centum
luminibus cinctum caput Argus habebat 625 inde
suis vicibus capiebant bina quietem, cetera
servabant atque in statione manebant. constiterat
quocumque modo, spectabat ad Io, ante
oculos Io, quamvis aversus, habebat. luce
sinit pasci; cum sol tellure sub alta est,
630 claudit
et indigno circumdat vincula collo. frondibus
arboreis et amara pascitur herba. proque
toro terrae non semper gramen habenti incubat
infelix limosaque flumina potat. illa
etiam supplex Argo cum bracchia vellet
635 tendere,
non habuit, quae bracchia tenderet Argo, conatoque
queri mugitus edidit ore pertimuitque
sonos propriaque exterrita voce est. venit
et ad ripas, ubi ludere saepe solebat, Inachidas:
rictus novaque ut conspexit in unda 640 cornua,
pertimuit seque exsternata refugit. naides
ignorant, ignorat et Inachus ipse, quae
sit; at illa patrem sequitur sequiturque sorores et
patitur tangi seque admirantibus offert. decerptas
senior porrexerat Inachus herbas:
645 illa
manus lambit patriisque dat oscula palmis nec
retinet lacrimas et, si modo verba sequantur, oret
opem nomenque suum casusque loquatur; littera
pro verbis, quam pes in pulvere duxit, corporis
indicium mutati triste peregit.
650 'me
miserum!' exclamat pater Inachus inque gementis cornibus
et nivea pendens cervice iuvencae 'me
miserum!' ingeminat; 'tune es quaesita per omnes nata
mihi terras? tu non inventa reperta luctus
eras levior! retices nec mutua nostris
655 dicta
refers, alto tantum suspiria ducis pectore,
quodque unum potes, ad mea verba remugis! at
tibi ego ignarus thalamos taedasque parabam, spesque
fuit generi mihi prima, secunda nepotum. de
grege nunc tibi vir, nunc de grege natus habendus. 660 nec
finire licet tantos mihi morte dolores; sed
nocet esse deum, praeclusaque ianua leti aeternum
nostros luctus extendit in aevum.' talia
maerenti stellatus submovet Argus ereptamque
patri diversa in pascua natam
665 abstrahit.
ipse procul montis sublime cacumen occupat,
unde sedens partes speculatur in omnes.
Nec superum rector mala tanta
Phoronidos ultra ferre
potest natumque vocat, quem lucida partu Pleias
enixa est letoque det imperat Argum.
670 parva
mora est alas pedibus virgamque potenti somniferam
sumpsisse manu tegumenque capillis. haec
ubi disposuit, patria Iove natus ab arce desilit
in terras; illic tegumenque removit et
posuit pennas, tantummodo virga retenta est: 675 hac
agit, ut pastor, per devia rura capellas dum
venit abductas, et structis cantat avenis. voce
nova captus custos Iunonius 'at tu, quisquis
es, hoc poteras mecum considere saxo' Argus
ait; 'neque enim pecori fecundior ullo
680 herba
loco est, aptamque vides pastoribus umbram.'
Sedit Atlantiades et euntem multa
loquendo detinuit
sermone diem iunctisque canendo vincere
harundinibus servantia lumina temptat. ille
tamen pugnat molles evincere somnos
685 et,
quamvis sopor est oculorum parte receptus, parte
tamen vigilat. quaerit quoque (namque reperta fistula
nuper erat), qua sit ratione reperta.
Tum deus 'Arcadiae gelidis sub
montibus' inquit 'inter
hamadryadas celeberrima Nonacrinas
690 naias
una fuit: nymphae Syringa vocabant. non
semel et satyros eluserat illa sequentes et
quoscumque deos umbrosaque silva feraxque rus
habet. Ortygiam studiis ipsaque colebat virginitate
deam; ritu quoque cincta Dianae
695 falleret
et posset credi Latonia, si non corneus
huic arcus, si non foret aureus illi; sic
quoque fallebat.
Redeuntem colle Lycaeo Pan
videt hanc pinuque caput praecinctus acuta talia
verba refert -- restabat verba referre
700 et
precibus spretis fugisse per avia nympham, donec
harenosi placidum Ladonis ad amnem venerit;
hic illam cursum inpedientibus undis ut
se mutarent liquidas orasse sorores, Panaque
cum prensam sibi iam Syringa putaret, 705 corpore
pro nymphae calamos tenuisse palustres, dumque
ibi suspirat, motos in harundine ventos effecisse
sonum tenuem similemque querenti. arte
nova vocisque deum dulcedine captum 'hoc
mihi colloquium tecum' dixisse 'manebit,'
710 atque
ita disparibus calamis conpagine cerae inter
se iunctis nomen tenuisse puellae. talia
dicturus vidit Cyllenius omnes subcubuisse
oculos adopertaque lumina somno; supprimit
extemplo vocem firmatque soporem
715 languida
permulcens medicata lumina virga. nec
mora, falcato nutantem vulnerat ense, qua
collo est confine caput, saxoque cruentum deicit
et maculat praeruptam sanguine rupem. Arge,
iaces, quodque in tot lumina lumen habebas, 720 exstinctum
est, centumque oculos nox occupat una.
Excipit hos volucrisque suae Saturnia
pennis collocat
et gemmis caudam stellantibus inplet. protinus
exarsit nec tempora distulit irae horriferamque
oculis animoque obiecit Erinyn
725 paelicis
Argolicae stimulosque in pectore caecos condidit
et profugam per totum exercuit orbem. ultimus
inmenso restabas, Nile, labori; quem
simulac tetigit, positisque in margine ripae procubuit
genibus resupinoque ardua collo,
730 quos
potuit solos, tollens ad sidera vultus et
gemitu et lacrimis et luctisono mugitu cum
Iove visa queri finemque orare malorum. coniugis
ille suae conplexus colla lacertis, finiat
ut poenas tandem, rogat 'in' que 'futurum 735 pone
metus' inquit: 'numquam tibi causa doloris haec
erit,' et Stygias iubet hoc audire paludes.
Ut lenita dea est, vultus capit illa
priores fitque,
quod ante fuit: fugiunt e corpore saetae, cornua
decrescunt, fit luminis artior orbis,
740 contrahitur
rictus, redeunt umerique manusque, ungulaque
in quinos dilapsa absumitur ungues: de
bove nil superest formae nisi candor in illa. officioque
pedum nymphe contenta duorum erigitur
metuitque loqui, ne more iuvencae
745 mugiat,
et timide verba intermissa retemptat.
Nunc dea linigera colitur celeberrima
turba. huic
Epaphus magni genitus de semine tandem creditur
esse Iovis perque urbes iuncta parenti templa tenet. fuit huic
animis aequalis et annis
750 Sole satus Phaethon, quem
quondam magna loquentem nec sibi cedentem Phoeboque
parente superbum non tulit Inachides 'matri'
que ait 'omnia demens credis
et es tumidus genitoris imagine falsi.' erubuit Phaethon iramque
pudore repressit
755 et tulit ad Clymenen Epaphi
convicia matrem 'quo'
que 'magis doleas, genetrix' ait, 'ille ego liber, ille
ferox tacui! pudet haec opprobria nobis et
dici potuisse et non potuisse refelli. at
tu, si modo sum caelesti stirpe creatus,
760 ede
notam tanti generis meque adsere caelo!' dixit
et inplicuit materno bracchia collo perque
suum Meropisque caput taedasque sororum traderet
oravit veri sibi signa parentis. ambiguum
Clymene precibus Phaethontis an ira 765 mota
magis dicti sibi criminis utraque caelo bracchia
porrexit spectansque ad lumina solis 'per iubar hoc' inquit
'radiis insigne coruscis, nate,
tibi iuro, quod nos auditque videtque, hoc
te, quem spectas, hoc te, qui temperat orbem, 770 Sole
satum; si ficta loquor, neget ipse videndum se
mihi, sitque oculis lux ista novissima nostris! nec longus labor est
patrios tibi nosse penates. unde
oritur, domus est terrae contermina nostrae: si
modo fert animus, gradere et scitabere ab ipso!' 775 emicat
extemplo laetus post talia matris dicta
suae Phaethon et concipit aethera mente Aethiopasque
suos positosque sub ignibus Indos sidereis
transit patriosque adit inpiger ortus. |
|
METAMORPHOSEN LIBER PRIMVS Inicio |